بچه های بسیجی

نگاهی به مساله کودکان سرباز در ایران – بخش یک

“بچه های بسیجی” و “بچه های هوادار مجاهدین” بیشترین و بارزترین کودکان سرباز در دوره اخیر تاریخ ایران را تشکیل می دهند. رفتار حکومت جمهوری اسلامی با هیچ یک از این دو گروه رفتاری متفاوت از رفتار با بزرگسالان نبود و به کشته شدن بسیاری از آنان انجامید. متاسفانه اکنون تاریخ تکرار می شود، آموزش رزمی دانش آموزان بسیجی ادامه دارد و اینبار بچه های هوادار پژاک هستند که به عنوان “محارب” کشته می شوند. با این تفاوت که اکنون حکومت جمهوری اسلامی ایران پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک در مورد شرکت کودکان در جنگ (1) را امضا نموده است (2).

کارنامه جمهوری اسلامی نشان می دهد که این حکومت متاسفانه هیچ یک از استانداردهای بین المللی در زمینه حقوق کودکان را رعایت نکرده است. بی توجهی به حق زندگی کودکان در حکومت جمهوری اسلامی ایران همچنان ادامه یافته و هیچ یک از مسئولین به حق زندگی و کرامت انسانی بچه ها احترام نمی گذارند. این سیاست بیرحمانه به اعدام و کشتار کودکان بسیاری انجامیده است. اعدام کودکان به خاطر جرم های عادی مانند ارتکاب قتل و به بهانه “قصاص” در جمهوری اسلامی به یک امر عادی تبدیل شده است. اما یک جنبه دیگر از برخورد حکومت جمهوری اسلامی با کودکان که کمتر بدان توجه شده برخورد بیرحمانه سیاسی با کودکانی است که اسلحه به دست می گیرند.

برای اینکه این بحث به دور از احساس فردی و یا جانبگیری سیاسی ادامه یابد، اجازه دهید به تعریف های پذیرفته شده بین المللی در این زمینه نگاهی بیاندازیم و از این تعریف ها برای بررسی عملکرد حکومت جمهوری اسلامی استفاده کنیم.

 

تعریف «کودک سرباز»

در آوریل 1997، در راستای تلاش برای مقابله با مساله فجیع و فزاینده کودکانی که در نیروهای مسلح خدمت می کردند، گروه کاری سازمان های غیردولتی درباره حقوق کودک و یونیسف یک نشست هم اندیشی در کیپ تاون (افریقای جنوبی) برگزار کردند. هدف این نشست هم اندیشی این بود که کارشناسان و همکاران را گرد هم آورد تا برای پیشگیری از سربازگیری کودکان – بویژه، برای تثبیت 18 سال به عنوان حداقل سن سربازگیری – و برای پایان خدمت کودکان سرباز و کمک به آنان در بازپذیرفته شدن در جامعه راهکارهای درازمدت بیافرینند. «اصول و بهترین راهکارهای کیپ تاون»(3) نتیجه این نشست بود که یک سری پیشنهادهایی را به دولتها ارائه می کند تا این نقض حقوق کودکان پایان یابد. در این سند، سن 18 سال به عنوان حداقل سن سربازگیری تعریف شده است.

به تعریف “کودک سرباز” در این سند نگاه کنیم:

“«کودک سرباز» در این سند هر کسی است که سن او زیر 18 سال باشد و در هرگونه نیروی نظامی یا گروه مسلح در هر ظرفیتی شرکت کند، از جمله – ولی نه محدود به – آشپزی، باربری، پیام رسانی، و هر کسی غیر از اعضای خانواده که چنین گروه هایی را همراهی کند. این تعریف دخترانی را که به منظور جنسی و ازدواج اجباری بکار گرفته می شوند در بر می گیرد. از این رو، این تعریف تنها شامل کودکی که اسلحه بدست می گیرد نیست.”

سه سال بعد، هنگامی که دولت ها گرد هم آمدند تا سند مشابهی در سازمان ملل متحد به عنوان پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک در این زمینه تصویب کنند، این حق را برای خود قائل شدند که کودکان زیر 18 سال را به خدمت سربازی بگیرند و از آنها در جنگ استفاده کنند. اما تصریح کردند که گروه های غیردولتی حق ندارند از کودکان زیر 18 سال در نبرد مسلحانه استفاده کنند. ماده چهارم از «مقاوله نامه اختیاری میثاق حقوق کودک در مورد شرکت کودکان در جنگ» (1) بیان می دارد که:

” 1- گروههای مسلحی که جدا از نیروهای مسلح دولتی هستند، نباید تحت هیچ شرایطی، افراد زیر 18 سال را جهت شرکت در درگیری های مسلحانه به استخدام خود درآورند.”

نکته مهمی که در «اصول و بهترین راهکارهای کیپ تاون»(3) طرح شده، تعریف “سربازگیری” است:

“«سربازگیری» شامل سربازگیری اجباری، به زور و اختیاری در هرگونه گروه مسلح یا نیروی نظامی معمولی یا غیر معمولی می گردد.”

مقاوله نامه اختیاری اما این نکته را نیز در مورد دولت ها کمرنگ نموده و روی داوطلبانه بودن سربازی بچه ها تاکید می کند.

 

تعریف «جنایت جنگی» در رابطه با سربازگیری کودکان

اساسنامه رم در سال 1998 نگارش یافته و مقررات دادگاه جنایی بین المللی را تعریف می نماید (4). این اساسنامه، سربازگیری کودکان زیر 15 سال توسط هر نهاد یا گروهی را «جنایت جنگی» خوانده و قابل پیگرد قانونی توسط دادگاه جنایی بین المللی تعریف می کند. اگر چه سربازگیری کودکان 16 سال به بالا توسط حکومت مجاز شمرده شده، اما سربازگیری کودکان زیر 15 سال حتی توسط حکومت نیز جرم جنایی شمرده شده است.

در اینجا برگردان فارسی بخشی از ماده 8 اساسنامه رم که به تعریف جنایت جنگی، بصورت بریده و کوتاه یعنی فقط تا آنجایی که به بحث کودک سرباز مربوط می گردد، ارائه می شود.

“ماده 8: جنایت های جنگی

1. این دادگاه به جنایت های جنگی بویژه اگر به عنوان بخشی از یک طرح یا سیاست یا به عنوان بخشی از یک ماموریت بزرگتر در اجرای چنین جنایت هایی ارتکاب یافته باشد رسیدگی می کند.

2. در این اساسنامه، “جنایت جنگی” یعنی:

آ. نقض آشکار کنوانسیون ژنو مورخ 12 آگوست 1946 (…)

ب. دیگر موارد جدی نقض قانون و عرف که مربوط به درگیری مسلحانه بین المللی می گردد، در چارچوب قوانین شناخته شده بین المللی، بطور مشخص، هریک از اعمال زیر:

(…)

(26) سربازگیری اجباری یا ثبت نام کودکان زیر 15 سال در نیروهای مسلح ملی یا استفاده از آنها برای شرکت فعال در درگیری ها.”

از این رو، دادگاه جنایی بین المللی به پرونده کسانی که متهم به سربازگیری از کودکان در گروه های نظامی هستند رسیدگی می کند.

توماس لوبانگا داییلو (Thomas Lubanga Dyilo) اولین کسی است که به اتهام سربازگیری دختران و پسران زیر 15 سال در ملیشیای مسلح از تابستان 2002 تا اواخر 2003 منطقه شمال جمهوری دمکراتیک کنگو در سال 2006 در مقابل دادگاه جنایی بین المللی قرار گرفت و پرونده وی از سال 2009 تا کنون هنوز در جریان است. وی ممکن است به حبس ابد محکوم گردد. (5)

 

عملکرد جمهوری اسلامی

عملکرد رژیم در زمینه کودکان سرباز دو جنبه عمده دارد:

یک – سربازگیری کودکان توسط حکومت،

دو – برخورد با کودکانی که در گروه های سیاسی مخالف رژیم جمهوری اسلامی اسلحه به دست گرفته اند.

 

سربازگیری کودکان توسط حکومت: بسیج دانش آموزی

“ارتش بیست میلیونی” در پاسخ به حمله عراق به ایران و با شرکت وسیع جوانان و نوجوانان تشکیل شد و در جنگ با عراق نقش عمده ایفا نمود.

“در دوران هشت سال دفاع مقدس ( ۳۱/۶/۵۹ تا ۳۱/۶/۶۷) بیش از ۵۵۰ هزار نفر از دانش آموزان به دفعات مکرر به جبهه ها اعزام شدند که بیش از ۳۶۰۰۰ نفر شهید و مفقود الاثر، ۲۸۵۳ نفر جانباز و ۲۴۳۳ نفر آزاده تقدیم دفاع از انقلاب اسلامی و کشور عزیزمان ایران کردند.”(6)

آقای خمینی، رهبر انقلاب، در ضمن جنگ سخنانی در ستایش از حسین فهمیده، نوجوان سیزده ساله ای خود را به زیر تانک عراقی انداخت و کشته شد، او را سرمشق همگان قرار داده و از او به عنوان “رهبر همه ما” یاد کرد(هشت). تبصره 7 از قانون تشکیل و توسعه بسیج دانش آموزی بصورت رسمی حسین فهمیده را سرمشق همه کودکان بسیجی قرار می دهد.

“هشتم آبان ماه، سالروز شهادت اسوه دانش آموزان انقلاب اسلامی، دانش آموز بسیجی شهید محمد حسین فهمیده به عنوان روز بسیج دانش آموزی تعیین می شود.”(6)

بسیج دانش آموزی پس از پایان جنگ هنوز به کار خود ادامه می دهد.

“در حال حاضر بیش از 4 میلیون دانش آموز دختر و پسر در دوره های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه جذب بسیج دانش آموزی شده اند که بیش از 450 هزار نفر از آنان عضو فعال بسیج دانش آموزی هستند که مسئولیت هدایت و کنترل واحدهای خود را بر عهده دارند.” (7)

و هنوز نیز یکی از خصوصیاتی که برای بسیجی تعریف می شود، “شهادت طلبی” (9) است.

در سند «اصول و بهترین راهکارهای کیپ تاون» آمده است که:

“جایگزین هایی به جای با شکوه نمایاندن جنگ، از جمله تصویرهایی که در رسانه ها نشان داده می شود، می تواند به کودکان ارائه شود؛”(3)

اما حکومت ایران درست به عکس عمل نموده و جنگ را باشکوه جلوه می دهد، و “ایثار” و “شهادت” را بویژه برای کودکان و دانش آموزان تبلیغ می کند.

ماده اول مقاوله نامه اختیاری کنوانسیون حقوق کودک بیان می دارد که:

“دولتهای عضو می بایست اقدامات لازم را جهت تضمین عدم شرکت افراد زیر 18 سال در نیروهای مسلح برای شرکت در مخاصمات و جنگها بعمل در آورند.”(1)

بسیج دانش آموزی، برعکس، تضمین می کند که در صورت درگیری نظامی بسیاری از این افراد زیر 18 سال در نیروهای مسلح فعال خواهند شد.

اگر چه جنگ ایران و عراق در سال 1988، یعنی یک دهه پیش از آنکه «اصول و بهترین راهکارهای کیپ تاون» و «اساسنامه رم برای دادگاه جنایی بین المللی» نگارش یابد پایان یافت، اما آنچه که نگران کننده است اینست که بسیج دانش آموزی همچنان به کار خود ادامه می دهد، بودجه آن نه تنها بخشی از بودجه آموزش و پروش است، بلکه به عنوان بخشی از بودجه رسمی دفاعی کشور نیز تثبیت شده و از این رو می توان نتیجه گرفت که بطور رسمی بخشی از بنیه دفاعی کشور محسوب می گردد. تبصره 5 از قانون تشکیل و توسعه بسیج دانش آموزی کشور این امر را تصریح می کند.

“وزارتخانه های دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و آموزش و پرورش مکلفند اعتبار مورد نیاز اجرای این قانون را در سال ۱۳۷۵ از محل های ردیف تقویت بنیه دفاعی (۵۰۳۰۴۱) نیروهای مسلح و سرانه بسیج دانش آموزی تأمین و برای سال های بعد در حدود امکانات عمل نمایند.” (6)

دانش آموزان از دوره راهنمایی می توانند به بسیج بپیوندند و دوره “آموزش دفاعی” را طی کنند که بخش عمده ی آن تربیت فرهنگی در زمینه “حفاظت اطلاعات” و گزارش دادن از محیط پیرامون خویش است و کمک به دفاع غیرنظامی و کمک به مقابله با حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی را نیز در بر می گیرد.

همه دانش آموزان پسر در سال دوم آموزش متوسطه یک دوره آموزش رزمی را نیز می گذرانند که شامل درس های تئوری و یک دوره یک روزه اردوگاه رزمی در یک پادگان برای تمرین با اسلحه واقعی و با استفاده از تیر واقعی است. این بخشی از آموزش همگانی برای همه دانش آموزان است و احتمال می رود که دانش آموزان بسیجی دوره های پیشرفته تر نظامی را نیز بگذرانند.

یک نمونه از “اهداف کلی” در درس “اسلحه و نحوه عملکرد آن” در این باصطلاح “آموزش دفاعی” که همه دانش آموزان پسر در سال دوم دبیرستان از سر می گذرانند، چنین است:

” – آشنایی فراگیران با اسلحه و نحوه عملکرد آن

– نسبت به شناخت انواع اسلحه علاقه مند شود.

– در میدان تیر از اسلحه بدرستی استفاده کند.”(10)

بطور مشخص “اهداف رفتاری” چنین تعریف می شود:

“فراگیر در پایان درس باید بتواند:

– انواع اسلحه را نام ببرد.

– تاریخچه سلاح کلاشنیکف را توضیح دهد.

– سه کشور را که از سلاح کلاشنیکف استفاده می کنند نام ببرد.

– نام کشور سازنده سلاح کلاش را بیان کند.

– نام نوع تکمیلی سلاح کلاش رابگوید.

– انواع سلاح کلاش را از نظر فنداق آن بیان کند.

– برد مفید سلاح کلاش را بیان کند.

– متعلقات سلاح کلاش را نام ببرد.

– سه منظور از باز و بسته کردن سلاح را توضیح دهد.

– انواع مهمات کلاش را نام ببرد.

– فشنگ جنگی عادی را با جنگی رسام مقایسه و شباهتها و تفاوتهای آن را بیان کند.

– کاربرد فشنگ آتش زا و رسام را بیان کند.

– فشنگ جنگی ثاقب را از فشنگ ثاقب انفجاری تشخیص دهد.

– ویژگی خاص فشنگ گازی را توضیح دهد.

– اعمال مکانیکی سلاح را توضیح دهد.

– چهار مورد از اصول ایمنی در استفاده از سلاح را توضیح دهد.

– نحوه قلق گیری را با ترسیم شکل توضیح دهد.

– فشنگ جنگی عادی را از سایر فشنگها جدا کند.

– اصول مهم تیر اندازی خوب را نام ببرد.

– در میدان تیر اصول تیر اندازی را رعایت کند.

– حالتهای تیر اندازی را بیان کند.

– حالتهای تیراندازی را درکلاس انجام دهد.

– نظر خود را در مورد استفاده و نگهداری بهتر سلاح بیان کند.”(10)

اگر این آموزش دفاعی در عمل پروراندن کودکان سرباز نیست، پس چیست؟

«مقاوله نامه اختیاری میثاق حقوق کودک در مورد شرکت کودکان در درگیری های مسلحانه» (1) در سال 2000 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید و ایران نیز در 21 سپتامبر 2010 آن را امضا کرده است (2). این مقاوله نامه به دولت ها این اجازه را می دهد که کودکان را در نیروهای مسلح بصورت داوطلبانه استخدام کنند ولی تا حد امکان آنها را در نبرد مسلحانه بکار نگیرند.

به بیان دیگر، عملکرد حکومت ایران در زمینه بسیج دانش آموزی متضاد با این مقاوله نامه اختیاری نیست. اما تلاش ما باید در این راستا باشد که سربازگیری کودکان زیر 18 سال – همانطور که در«اصول و بهترین راهکارهای کیپ تاون» بیان شده – منع شود.

در برشمردن اقداماتی که دولت های می توانند در راستای پایان دادن به سربازگیری کودکان انجام دهند گفته شده است که:

“فرصت ها یا تدارکات اقتصادی مناسب نیز لازم است که برای کودکان یا خانواده هایشان در نظر گرفته شود.” (3) تا کودکان به منظور استفاده از فرصت ها یا تدارکات اقتصادی به ارتش و گروه های مسلح نپیوندند. در ایران، به عکس، ورود به دانشگاه و موسسات آموزش عالی کشور برای دانش آموزانی که به بسیج بپیوندند آسانتر می گردد.

“بسیجیانی که حداقل دارای مدرک تحصیلی دیپلم و حایز یکی از شرایط زیر باشند، مشمول قانون ایجاد تسهیلات برای ورود رزمندگان و جهاد گران داوطلب بسیجی به دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی کشور –مصوب 1374 و آیین نامه اجرایی آن هستند:

…

ماده 11. وزارت آموزش و پرورش موظف است کلیه خدمات مدارس ایثارگران را به بسیجیانی که حداقل (50) امتیاز کسب کرده باشند ، ارائه نماید و کلاس های تقویتی به منظور تقویت بنیه علمی آنان برای ورود به مراکز آموزش عالی کشور تشکیل دهد.

3- اعضای بسیبج دانش آموزی می توانند بر اساس میزان همکاری خود با واحد مقاومت از امتیازات شرکت در اردوهای آموزشی ، علمی و فرهنگی استفاده نمایند.”(11)

در بخشی از ماده سوم این مقاوله نامه اختیاری آمده است که:

” هردولت عضوی که اجازه خدمت داوطلبانه به افراد کمتر از 18 سال، در نیروهای مسلح خود میدهد، ملزم به حداقل مراقبت و حمایتهایی است که در زیر آورده میشود:

الف) خدمت (در نیروهای مسلح) حقیقتا داوطلبانه باشد.

ب) خدمت با اطلاع و رضایت والدین و یا قیم قانونی فرد باشد.

ج) این اشخاص (والدین و قیم قانونی) می بایست کاملا از وظایفی که فرد در چنین خدمات نظامی با آن روبرو است، مطلع باشد.

د) این اشخاص مدرک معتبر و قابل پذیرشی که نشان دهنده سن فرد داوطلب است را ارائه بدهند. ” (1)

در مورد شرط (الف) می توان گفت که گرچه پیوستن به بسیج داوطلبانه است، اما درحقیقت این سربازگیری کودکان توسط حکومت نه تنها با برنامه های تبلیغی فرهنگی همراه است، بلکه همانطور که اشاره شد پاداش های ملموس مادی نیز انگیزه بسیار قوی برای دانش آموزان ایجاد می کند که به بسیج بپیوندند.

تضمینی برای شرط (ب) در عمل وجود ندارد و دانش آموزان خود می توانند به بسیج بپیوندند. به همین ترتیب، شرط (د) نیز اجرا نمی گردد زیرا که دانش آموزان بر اساس مقطع تحصیلی، و نه سن، در سال دوم دبیرستان دوره آموزش رزمی را می گذرانند.

 

حمایت از سربازگیری کودکان در ارتش های دیگر؟

حکومت جمهوری اسلامی از ارتش های میلیشیای دیگر، مانند حزب الله و حماس و قدس، در کشورهای دیگر حمایت می کند. اما آمار و اطلاعاتی درباره سربازگیری کودکان توسط ارتش هایی که جمهوری اسلامی از آنها حمایت می کند وجود ندارد.(12)

در ادامه این مطلب، برخورد جمهوری اسلامی با کودکانی که در گروه های سیاسی مخالف رژیم جمهوری اسلامی اسلحه به دست گرفته اند بصورت کوتاه بررسی خواهد شد.

(ادامه دارد)

1-«مقاوله نامه اختیاری میثاق حقوق کودک در مورد شرکت کودکان در جنگ» ترجمه ن. نوریزاده

hoghoogh.online.fr/article.php3?id_article=127
نکته توضیحی: عنوان این مقاوله نامه در اصل به زبان انگلیسی چنین است:
Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict
و در حقیقت به “شرکت کودکان در درگیری مسلحانه” اشاره دارد در حالیکه در ترجمه ن. نوریزاده اصطلاح “جنگ” به جای “درگیری مسلحانه” استفاده شده است که به نظر می رسد مفهوم گسترده تر درگیری مسلحانه را محدود می سازد. همچنین در ماده 4 که در بالا نقل شده، از واژه hostilities استفاده شده که باز در این ترجمه به مفهوم “جنگ” محدود شده، اما من با پوزش از ن. نوریزاده آن را به “درگیری های مسلحانه” تغییر دادم.

2- ایران این پروتکل اختیاری را امضا کرده است
treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-11-b&chapter=4&lang=en

3- اصول و بهترین راهکارهای کیپ تاون – درباره پیشگیری از سربازگیری کودکان در نیروهای مسلح و پایان خدمت و بازپذیری اجتماعی کودکان در افریقا
www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=39531

4- اساسنامه رم دادگاه جنایی بین المللی
www.preventgenocide.org/law/icc/statute/part-a.htm

5- دادگاه لوبانگا
www.lubangatrial.org

6- متن مصوبه ‌قانون تشکیل و توسعه بسیج دانش‌آموزی
tarh.majlis.ir/?ShowRule&Rid=c8673c0a-0284-4f82-af37-19a41a2cb27f

7- به نقل از خبرگزاری مهر
www.tebyan.net/index.aspx?pid=142061

8- تارنمای حوزه علمیه
www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=4957&MagazineArticleID=42578

9- تارنمای پایگاه بسیج کارکنان دانشگاه
basij.um.ac.ir/index.php?module=htmlpages&func=display&pid=68

10- تارنمای آموزش و پرورش استان اصفهان – درس آمادگی دفاعی
etu.isfedu.org/Default.aspx?tabid=156

11- وبلاگی برای دانش آموزان بسیجی
basig.ibsblog.ir/page/1

12- همیاری برای پایان دادن به استفاده از کودکان سرباز
Coalition to Stop the Use of Child Soldiers
گزارش درباره کشور ایران، 2008
www.child-soldiers.org/regions/country?id=101