آشتی ملی چيست؟
دکتر س. بنا
يكشنبه ۲۴ فروردين ۱۳۸۲
آشتی ملی يعنی اين که يک ملت پس از تجربه خشونت سياسی و به دنبال فراهم شدن شرايط آرامش سياسی نسبی بتواند حقايق را ببيند و در عين حال تصميم بگيرد که همه انتقامجويیها و اختلافاتی را که ميراث گذشته است به يکباره فراموش کند. يعنی اينکه آمادگی سياسی و آگاهی وجدان جمعی ملت به آنجا میرسد که مردم دردهای گذشته را ببينند و در عين حال خطاهای گذشته را بر همديگر ببخشند يا به عبارتی همه افراد ملت با هم آشتی کنند. اين بدان منظور است که انرژی و زندگی را صرف ترميم گذشته – که محال است – نکنند و با توجه به شرايط لحظه، حرکت به جلو و سازندگی را آغاز کنند.
آشتی ملی در شرايطی میتواند برقرار شود که انگيزه اختلافات گذشته در واقعيت امروز برچيده شده باشد و دليل اصلی اختلافات سياسی و فرهنگی گذشته ديگر موجود نباشد. يعنی لازمه آن نه تنها رشد سياسی ملت، بلکه همسويی قانون کشور و سیاست دولت حاکم نيز هست و ملت و دولت با هم درراه تحقق آشتی ملی حرکت میکنند. اگر به حرکت آشتی ملی به شيوه آفريقای جنوبی که جريانی دردناک و در عين حال موفق بوده است نگاه کنيم میبينيم که در اين ميان جريانات و گروههای سياسی اعم از دولتی و غير دولتی که در شرايط گذشته از شيوههای خشونت بارو غير انسانی يا به شکلی غير اخلاقی استفاده میکرده اند، يا منحل میشوند يا آن شيوهها را کنار میگذارند و به نقد صادقانه گذشته خود میپردازند. همه جرياناتی که نمايندگی سياسی بخشی از مردم را در منازعات گذشته داشتهاند مسئوليت آنچه را که ديروز اعمال عادی و سياست هرروزه آنها بوده و در نور واقعيت امروز جرم و گناه شناخته ميشود حداقل به عنوان خطا به عهده میگيرند و توقف شيوههای اشتباه گذشته را اعلام میکنند.
آشتی ملی تنها از راه حقيقت ممکن است! حقيقتی که تلخ است، پر از درد و شکنجه و مرگ عزيز و تاسف و ندامت و تلخی است. حقيقت را بايد برهنه ديد، و پذيرفت، ولی راه را بر احساس کينه و انتقام بايد بست! زشتی خشونت را بايد همه با هم ببينيم و بعد آن را کنار بگذاريم. آشتی ملی به معنی توافق سادهای به منظور پيشبرد مقاصد سياسی نيست. آشتی ملی مرحلهای در رشد وجدان يک ملت است، و حاصل بلوغ سياسی همه مردم است و حاصل خستگی همه مردم از خشونت است. آشتی ملی حاصل خواست صميمانه مردم برای همزيستی مسالمت آميز است. مردمی که شهامت آن را میيابند که زخمهايشان را برهنه کنند، همه باورهای زشت و خشن شان را برهنه کنند و به زمين افکنند و سپس سربردوش هم گريه کنند، افسوس جانهای از دست رفتهای را که باز نمیگردند، با دردی عزيز و جدانشدنی با هم به دل بگيرند و به همه ناآگاهیها و غضبها و کينههايی که اينهمه جنايت انسان بر انسان را موجب گشته است اعتراف کنند و در جريان عريان کردن کينهها و بغضها، آنها را از خود جدا کنند و بر زمين بگذارند و خالی از خشم و عقدهها و کينههای فروخورده نفسی عميق بر آورند و همديگر را چشم در چشم نگاه کنند و ناپختگی و “خطا”ی گذشته را – که امروز همه گناه میدانند – ببخشند.
آشتی ملی مسيری است که از قلب و روح و وجدان مردم عبور میکند، نه از روی ميزگرد گفتگوهای سياسی. اين جريانی نيست که با توافق سران گروههای سياسی برای همکاری با هم انجام شود. آن را میشود سازش سياسی ناميد، میتوان اتحاد سياسی ناميدو میتوان هر عمل سياسی ناميد، اما نه آشتی ملي!
در جريان آشتی ملی، منازعات به يکباره گنار گذاشته میشود، مهلتی برای ندامت از گذشته و شرکت داوطلبانه در جريان روشن شدن حقایق تعيين میشود، و حقايق مخوف گذشته به تدريج با همکاری همه روشن میشود. اما اين حقايق مخوف نيست که فراموش میشود، بلکه کينهها و انتقامجويیهاست که فراموش میشود. فراموشی ملی در سطح کلی اختلافات سياسی است و آنجا که به تک تک افراد در گير در منازعات مربوط میشود، کميتههای کشف حقيقت کار روشن کردن حقيقت را به عهده میگيرند. حقيقت اينکه چه جنايتهايی رخ داده، چه کسانی مستحق دريافت غرامت هستند، از چه کسانی بايد اعاده حيثيت شود، و چه کسانی بايد محکوم شوند و چه کسانی سزاوار مجازات اند، و اين جريانی طولانی و چند ساله است. دولت ، به کمک دولتهای خارجی يا سازمانهای بين المللی، نقش واسطه را در آشتی دادن افراد ملت با هم بوسيله تشکيل و حمايت اين کميتهها به عهده میگيرد. کميتههای کشف حقيقت به کشف جنايات و اعمال ضد انسانی میپردازند و هم قربانيان و هم جنايتکاران را شناسايی میکنند و به شيوهای آشکار به بررسی جنايات گذشته و خسارات وارده میپردازند. همکاری مردم و حمايت قانونی و مادی وفرهنگی دولت اساس جريان آشتی ملی را تشکيل میدهد.
کميتههای کشف حقيقت وظيفه بررسی اعمال هر فرد “خطا کار” را- اينکه تا چه حد بخاطر انجام وظيفه بوده، تا چه حد از روی اعتقاد سياسی يا مذهبی يا تحت جو فرهنگی گذشته بوده، و نيز اينکه تا چه حد از روی اغراض شخصی و برای سوء استفاده شخصی بوده – به عهده میگيرند. يک نکته مهم از وظايف اين کميتهها بررسی اين مسئله است که آيا فرد به “خطا” بودن اعمال گذشته باور دارد، يا نه؟ آيا به اشتباهات خود معترف است و واقعا در جريان آشتی ملی وجدانش همراه با وجدان ملی رشد کرده و نادم است و سزاوار بخشش هست، يا هنوز همان فرد است و خود را حتی در اعمال گذشته اش هنوز محق میداند و اعتقاد دارد که خطايی نکرده که در اين صورت با توجه به اينکه وجدان ملی رشد کرده و چنان رفتاری را ديگر نمیپذيرد، فرد بايد مجازات شود.
شکايات نه تنها از سوی قربانيان مطرح ميشود، بلکه افراد خطاکار نيز داوطلبانه پا پيش نهاده و به کشف حقيقت و آشکار کردن درد و رشد وجدان فردی و اجتماعی در پشت سر گذاردن دوره خشونت کمک میکنند. ميزان کمک داوطلبانه فردخاطی در کشف حقيقت و اظهار ندامت او در ميزان بخشش او از طرف مردم و کميته کشف حقيقت عامل تعيين کننده است.
اصطلاح آشتی ملی يا اصطلاحات مشابهی چون توافق ملی يا سازش ملی به جای آشتی ملی نبايد به بازی گرفته شود. آشتی ملی جريان پر درد و اسف باری است که طی آن ملت با شهامت از گذشته خودشان و از دردهای خودشان و ازجنايتهای خودشان نسبت به همديگر سخن میگويند و صادقانه و صميمانه حقيقت وقايع خشونت بار گذشته را برهنه رو ميکنند تا يکبار برای هميشه بدانند که واقعا برسرشان چه رفته است، بر سر عزيزان از دست رفته شان چه رفته است، نيز با هم انگيزههای خشونت شان را بر عليه هم بنگرند و ببينند که آرمانهايی که مقدس بوده چگونه تقدس زندگی را لگدمال کرده و باهم برای خودشان گريه کنند، برای عزيزانشان گريه کنند، و برای همديگر – اکنون که دردها و ندامت همديگررا ميبينند و همديگر را میتوانند ببخشند، گريه کنند.
مردم در جريان آشتی ملی میپذيرند که جای عزيزان از دست رفته شان خالی است و کاريش نميشود کرد جز آنکه با آشتی راه را بر از دست دادن عزيزان ديگر بست! دولت پرداخت غرامتها واعاده حيثيتها و آشکار کردن جزئيات وقايع را برای خانوادههای همه قربانيان به عهده میگيرد. عاملان خشونت و جنايت در اين جريان روياروی باز ماندگان قربانيان خود به کشف حقايق کمک میکنند و اگر واقعا آنقدر از نظر انسانی ووجدانی رشد کرده باشند که از گذشته خود پشيمان باشند، با توجه به نظر کميته مورد عفو نسبی قرار میگيرند. مهم اين است که حتی اگر فردی از جناياتش هنوز هم پشيمان نباشد، خود مورد خشونت قرار نخواهد گرفت. در جريان آشتی ملی مجازات اعدام درکار نخواهد بود! آشتی ملی با صلح و مسالمت و هدف ادامهی همزيستی دوستانه حرکت میکند.